W rocznicę powołania Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty, 27 września 2017 r. zastępca prezesa Instytutu Pamięci Narodowej dr Mateusz Szpytma złoży wizytę na cmentarzu katolickim w Górkach Wielkich, gdzie odda cześć współzałożycielce i przewodniczącej Komitetu śp. Zofii Kossak-Szczuckiej, składając wiązankę kwiatów na jej grobie.

Na grudzień, kiedy to przypada 75. rocznica utworzenia Rady Pomocy Żydom „Żegota” przy Delegacie Rządu RP na Kraj (4 grudnia 1942 r.), Instytut Pamięci Narodowej planuje nową wystawę edukacyjno-historyczną, przypominającą o działalności „Żegoty”. Wystawa przybliży jej czołowych działaczy i rolę, jaką organizacja odgrywała w strukturach konspiracji, w obliczu dokonywanej przez okupanta niemieckiego Zagłady Żydów. Uroczyste otwarcie wystawy odbędzie się w trakcie międzynarodowej konferencji naukowej w Centrum Edukacyjnym IPN im. Janusza Kurtyki „Przystanek Historia” w Warszawie, w dniach 6–8 grudnia 2017 r. Wystawa prezentowana będzie także poza granicami kraju w różnych wersjach językowych, aby zainteresować tym wyjątkowym tematem również obcokrajowców.

––  

Zofia Kossak-Szczucka (1890–1968) vel Zofia Śliwińska, ps. „Weronika” była córką Tadeusza Kossaka, brata bliźniaka znanego malarza Wojciecha Kossaka. Studiowała malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie (1912-1913), a następnie rysunek w Ecole des Beaux Arts w Genewie.

W 1917 r. wraz z mężem Stefanem Szczuckim przeżyła na Wołyniu okres krwawych wystąpień chłopskich oraz najazd bolszewicki. Wspomnienia z tego czasu wydała w 1922 r. pod tytułem „Pożoga”. Po I wojnie światowej i śmierci pierwszego męża zamieszkała w Górkach Wielkich niedaleko Skoczowa. Pisała książki historyczne, jej pierwsza powieść „Beatum scelus” (1924) opowiadała historię wykradzenia obrazu Matki Bożej z kaplicy w Rzymie przez ks. Mikołaja Sapiehę. Jednak jej najbardziej znanym dziełem są „Krzyżowcy”, powieść przetłumaczona na wiele języków świata.

W czasie okupacji niemieckiej stanęła w 1941 r. na czele Frontu Odrodzenia Polski, tajnej, niepodległościowej organizacji katolickiej i jako jedna z pierwszych polskich intelektualistów dostrzegła tragizm losu polskich Żydów.

27 września 1942 r. wraz z Wandą Krahelską-Filipowicz powołała Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty (inna nazwa: Komitet Pomocy Społecznej dla Ludności Żydowskiej), przemianowany 4 grudnia 1942 r. na Radę Pomocy Żydom „Żegota” przy Delegaturze Rządu RP na Kraj.

W sierpniu 1942 r., tuż po rozpoczęciu likwidacji warszawskiego getta, Kossak opublikowała słynny protest, w którym pisała: „W ghetcie warszawskim, za murem odcinającym od świata, kilkaset tysięcy skazańców czeka na śmierć. Nie istnieje dla nich nadzieja ratunku (...). Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala. Zabieramy przeto głos my, katolicy – Polacy” (A. K. Kunert, Polacy – Żydzi 1939–1945. Wybór źródeł, Warszawa 2001, s. 213).

Zofia Kossak-Szczucka, przedstawiając dramatyczny los Żydów, wezwała Polaków do zajęcia jednoznacznego stanowiska. „Protestujemy, kto z nami tego protestu nie popiera, nie jest katolikiem” – pisała. Była człowiekiem, dla którego triada: „Bóg – Honor – Ojczyzna” to nie były puste hasła, to była jej treść codziennego postępowania. „Żegota” m.in. pomagała finansowo ukrywającym się Żydom i zaopatrywała ich w metryki urodzenia.

Kossak-Szczucka pracowała w Delegaturze Rządu na Kraj i Komendzie Głównej AK (Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy, Referat Prasowy), w redakcji „Biuletynu Informacyjnego”. 3 listopada 1942 r. w kościele Panien Kanoniczek pw. św. Brata Alberta i św. Andrzeja przy pl. Teatralnym 20 jako matka chrzestna, obok Marii Kann, brała udział w poświęceniu sztandaru dla 1 Brygady Spadochronowej, zorganizowanej w Wielkiej Brytanii.

27 sierpnia 1943 r. została przypadkowo aresztowana pod nazwiskiem Zofia Śliwińska i osadzona na Pawiaku, skąd 5 października skierowano ją do niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Auschwitz-Birkenau (numer obozowy 64491). W obozie rozwinęła akcję kulturalno-oświatową. Rozpoznana, w maju 1944 r. została przekazana warszawskiemu Gestapo, przetransportowana do stolicy i ponownie osadzona na Pawiaku, skazana przez sąd doraźny Policji Bezpieczeństwa GG na karę śmierci. Na skutek usilnych starań Delegatury Rządu na Kraj, popartych ogromną ilością pieniędzy, została wykupiona z Pawiaka 28 lipca 1944 r.

Brała udział w powstaniu warszawskim w dzielnicy Śródmieście Północ. Wygłaszała pogadanki na antenie Polskiego Radia, była redaktorką sierpniowego numeru „Prawdy” oraz pisała artykuły do „Barykady Powiśla” i „Biuletynu Informacyjnego”.

W 1945 r. została skierowana w misji PCK do Londynu, gdzie zastał ją koniec wojny. Wraz z drugim mężem Zygmuntem Szatkowskim zdecydowali się pozostać na emigracji w Wielkiej Brytanii. Zajmowali się m.in. hodowlą owiec na wydzierżawionej farmie (Zob. Z. Kossak, Wspomnienia z Kornwalii 1947–1957, Kraków 2007).

W latach 1946–1974 była inwigilowana przez różne piony Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa (ludowego) WP i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Warszawie w związku z rozpracowywaniem prof. Stanisława Kota i Stowarzyszenia PAX.

Po powrocie do kraju w 1957 r. osiadła ponownie w Górkach Wielkich, współpracowała przede wszystkim z prasą katolicką. W 1964 r. była jedną z sygnatariuszek „Listu 34”, w którym przyłączyła się do protestu pisarzy w obronie swobody wypowiedzi. Wyróżniona została przynależnością do Rycerskiego i Szpitalnego Zakonu św. Łazarza z Jerozolimy i odznaczona Wielkim Krzyżem Zasługi.

W 1936 r. otrzymała Złoty Wawrzyn Akademicki Polskiej Akademii Literatury, a w 1937 r. została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. W 1968 r. uhonorowano ją tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.

Zofia Kossak-Szczucka zmarła 9 kwietnia 1968 r. w Bielsku-Białej, pochowana została na cmentarzu parafialnym w Górkach Wielkich.

Zofia Kossak w 1933

 oprac. Krzysztof A. Tochman (IPN)