W latach 1939 - 1945 na terenach okupowanych przez Niemców i Sowietów, działało Polskie Państwo Podziemne, które było fenomenem w ogarniętej wojną Europie. Posiadało własne siły zbrojne, struktury cywilne, tajną sieć nauczania, a nawet własne wydawnictwa.
Początkiem działalności Polskiego Państwa Podziemnego było utworzenie Służby Zwycięstwu Polski, przekształconej w Związek Walki Zbrojnej, a następnie w Armię Krajową.
Triumf nauki
W państwie podziemnym istniały czasopisma polityczne, wojskowe, literackie, kobiece, humorystyczne. W podziemnych drukarniach wydawano też książki. Przez całą okupację działały tajne komplety, tzn. podziemne szkoły. Tajna Organizacja Nauczycielska zapewniała im kadrę oraz przygotowywała i rozprowadzała podręczniki. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa utworzono prawie 2 tysiące szkół średnich. W czasie wojny podziemne wyższe uczelnie wykształciły 10 tys. polonistów, historyków, matematyków i lekarzy.
Największym ośrodkiem tajnego nauczania akademickiego była Warszawa, gdzie na kompletach kształciło się 4,5 tys. studentów. Tajne nauczanie akademickie odbywało się też m.in. w Krakowie, Wilnie, Lwowie, Częstochowie i Kielcach.
Polska wolna, sprawiedliwa i demokratyczna
Polskie Państwo Podziemne kierowane było przez władze RP na uchodźstwie. Jego przesłanie nazywane Testamentem Polski Walczącej, mówiło o Polsce wolnej, sprawiedliwej i demokratycznej.
W 1945 r. przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego zostali porwani przez NKWD i potajemnie wywiezieni do Moskwy, gdzie trafili przed komunistyczny wojskowy sąd (tzw. proces szesnastu). Jak stwierdził George Orwell, jeden z najwybitniejszych publicystów XX w., Polaków oskarżono tylko o to, że "usiłowali zachować niepodległość własnego państwa, jednocześnie przeciwstawiając się narzuconemu ich krajowi marionetkowemu rządowi".
