Polska 5 września – co wydarzyło się tego dnia
Tego dnia pod Serockiem Niemcy rozstrzelali kilkudziesięciu wziętych do niewoli żołnierzy Armii „Pomorze”; Niemców rozpoczęli represje wobec ludności cywilnej Bydgoszczy; uroczyste otwarcie Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku; Sejm uchylił przepisy o socjalistycznej dyscyplinie pracy; wydano „Kodeks ucznia”; odwołano z funkcji I. sekretarza PZPR Edwarda Gierka; Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność” odebrała „Gazecie Wyborczej” prawo do posługiwania się symbolem „Solidarności”; komisja Jerzego Millera badająca katastrofę smoleńską zakończyła prace nad publikacją protokołu z załącznikami. Urodzili się m. in. Kazimierz Iranek-Osmecki, Teresa Tuszyńska, Waldemar Pawlak, Mariusz Szczygieł. Zmarli natomiast: Stanisław Witkiewicz, Marian Smoluchowski, Bohdan Pniewski, Bohdan Korzeniewski, Marian Jaworski oraz Teresa Stanek.
1103 - Został uposażony klasztor benedyktynów w Mogilnie.
1580 - Wojska polsko-węgierskie zdobyły moskiewską twierdzę Wielkie Łuki. W trakcie rabowania palącej się twierdzy doszło do eksplozji prochowni, w wyniku której zginęło 200. Polaków i Węgrów oraz większość załogi moskiewskiej.
1897 - We wsi Pstrągowa na Podkarpaciu urodził się Kazimierz Iranek-Osmecki, pułkownik WP, w czasie II. wojny światowej od 1943 r. szef Oddziału IV. (Kwatermistrzowskiego), a od 1944 r. Oddziału II. (Informacyjno-Wywiadowczego) Komendy Głównej Armii Krajowej.
1914 - Na ziemiach Królestwa Polskiego, zajętych przez wojska niemieckie, Józef Piłsudski powołał Polską Organizację Narodową.
1914 - Początek bitwy nad jeziorami mazurskimi, w której wojska niemieckie pod dowództwem gen. Paula von Hindenburga pokonały armię rosyjską gen. Pawła von Rennenkampfa.
1915 - W Lovranie w Chorwacji zmarł Stanisław Witkiewicz, malarz, pisarz, krytyk i teoretyk sztuki, twórca stylu zakopiańskiego w architekturze.
1917 - W Krakowie zmarł Marian Smoluchowski, fizyk, profesor Uniwersytetu Lwowskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego, jeden z najwybitniejszych uczonych polskich.
1924 - We Lwowie podczas otwarcia Targów Wschodnich członkowie Ukraińskiej Organizacji Wojskowej dokonali nieudanego zamachu bombowego na prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego.
1939 – Pod Serockiem Niemcy rozstrzelali kilkudziesięciu wziętych do niewoli żołnierzy Armii „Pomorze”.
1939 - Po zajęciu miasta przez Niemców rozpoczęły się represje wobec ludności cywilnej Bydgoszczy, będące odwetem za zdławienie niemieckiej akcji dywersyjnej w dniach 3-4 września.
1942 - Początek tzw. Wielkiej Szpery, akcji, w czasie której Niemcy deportowali z łódzkiego getta do niemieckiego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem dzieci oraz osoby starsze i chore, w sumie 15-20 tys. Żydów.
1942 - Dowódca SS i policji na dystrykt warszawski, SS-Oberführer Ferdinand von Sammern-Frankenegg, wydał obwieszczenie przypominające o karze śmierci za udzielanie pomocy Żydom.
1942 - W Warszawie urodziła się Teresa Tuszyńska, aktorka, modelka, wystąpiła w filmach „Rozwodów nie będzie”, „Tarpany”, „Biały niedźwiedź”, „Poczmistrz”; największą popularność przyniosła jej rola Margueritte w filmie Janusza Morgensterna „Do widzenia, do jutra”.
1944 - Powstanie Warszawskie: Oddziały powstańcze wycofały się z Elektrowni na Powiślu.
1946 - W Krakowie Najwyższy Trybunał Narodowy skazał na karę śmierci niemieckiego, nazistowskiego zbrodniarza Amona Goetha, komendanta niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Plaszow. Wyrok wykonano 13. września 1946 r. w krakowskim więzieniu przy ul. Montelupich; ostatecznie powieszono go w trzeciej próbie.
1948 – Nastąpiło uroczyste otwarcie Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku. Zajmowało ono wówczas 8 sal wystawowych, a w swoich zbiorach posiadało 640 eksponatów. Z tej okazji został wydany przewodnik po muzeum opracowany przez Tadeusza Przypkowskiego. W listopadzie tego roku, z przyczyn technicznych, ekspozycja została zamknięta; muzeum ponownie otwarto wiosną 1949 r.
1953 - Premiera komedii filmowej „Sprawa do załatwienia” w reżyserii Jana Rybkowskiego.
1956 - Początek obrad Sejmu, w czasie których uchylono przepisy o socjalistycznej dyscyplinie pracy oraz zmieniono ustawę o szkolnictwie wyższym, zwiększającą prawa szkół wyższych.
1959 - W Modelu na Mazowszu urodził się Waldemar Pawlak, prezes Polskiego Stronnictwa Ludowego w latach 1991-97 i 2005-12; parlamentarzysta, premier RP w 1992 r. oraz w latach 1993-1995; wicepremier i minister gospodarki (2007-12); prezes Zarządu Głównego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych.
1959 - Otwarto największe w kraju Śląskie Wesołe Miasteczko w Chorzowie.
1965 - W Warszawie zmarł Bohdan Pniewski, architekt, profesor Politechniki Warszawskiej i Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; projektował m.in. hotel Patria w Krynicy, gmachy Sądów Grodzkich w Warszawie, Ministerstwa Komunikacji i Narodowego Banku Polskiego; autor rozbudowy zespołu budynków Sejmu oraz gmachu Teatru Wielkiego.
1966 - W Złotoryi urodził się Mariusz Szczygieł, dziennikarz, pisarz, reporter, autor książek „Gottland”, „Laska nebeska”, „Zrób sobie raj”.
1974 – W swoim piśmie, skierowanym do biskupa, Wydział do Spraw Wiary UW w Olsztynie, polecił skreślić z przygotowywanego do druku „Rocznika Diecezji Warmińskiej” nazwy kilkudziesięciu obiektów sakralnych, które nie były zatwierdzone przez administrację rządową, choć w rzeczywistości istniały. We Fromborku były to m.in. kaplica domowa św. Wojciecha w pałacu biskupim, kościół św. Anny oraz kościół parafialny św. Mikołaja.
1975 – Wydano „Kodeks ucznia”.
1977 - Premiera filmu „Milioner” w reżyserii Sylwestra Szyszki.
1980 - Początek VI. Plenum KC PZPR, na którym odwołano z funkcji I. sekretarza Edwarda Gierka; jego następcą na tym stanowisku został Stanisław Kania.
1980 - Premiera filmu „Grzeszny żywot Franciszka Buły” w reż. Janusza Kidawy.
1981 - W gdańskiej hali „Olivia” rozpoczął się I. Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”.
1981 - W wyniku buntu w więzieniu w Bydgoszczy z zakładu uciekło 188 osób.
1986 - Premiera filmu „Jezioro Bodeńskie” w reż. Janusza Zaorskiego.
1990 - Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność” odebrała „Gazecie Wyborczej” prawo do posługiwania się symbolem „Solidarności” na stronie tytułowej.
1991 - Polska i Litwa wznowiły stosunki dyplomatyczne.
1992 - W Warszawie zmarł Bohdan Korzeniewski, historyk i krytyk teatru, reżyser, tłumacz, pedagog.
1994 - Na antenie TVP1 wyemitowano pierwszy odcinek amerykańskiego serialu „Moda na sukces”.
2007 - W fabryce w Tychach zjechał z linii montażowej milionowy egzemplarz „Fiata Panda”.
2008 - Sejm RP przyjął ustawę o utworzeniu Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie.
2011 - Komisja Jerzego Millera badająca katastrofę smoleńską zakończyła prace nad publikacją protokołu z załącznikami - w tym stenogramami rozmów z kokpitu i wieży w Smoleńsku.
2020 – W Krakowie zmarł arcybiskup senior archidiecezji lwowskiej kard. Marian Jaworski. W latach 1991-2008 był pierwszym po II. wojnie światowej arcybiskupem metropolitą lwowskim obrządku łacińskiego, a w latach 1992–2008 przewodniczącym Konferencji Episkopatu Ukrainy. W 2017 r. prezydent Andrzej Duda odznaczył go Orderem Orła Białego.
2023 – W Warszawie zmarła członkini Szarych Szeregów i Armii Krajowej, prezes Zarządu Głównego Światowego Związku Żołnierzy AK (2021-2023) Teresa Stanek ps. „Mitsuko”.
źródło: PAP