Polska 19 września – co wydarzyło się tego dnia
Tego dnia zwycięska szarża całego 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich pod Wólką Węglową; w czasie obławy w Warszawie Niemcy aresztowali ponad 2 tys. mężczyzn, także rotm. Witolda Pileckiego; wyprodukowano pierwszy polski silnik do samochodu „Warszawa M-20”; zniesiono, wprowadzoną po wybuchu epidemii czarnej ospy, blokadę Wrocławia; odbyły się wybory parlamentarne do Sejmu i Senatu; premiera filmu „Miasto 44”. Urodzili się m. in. January Suchodolski, Jan Piekałkiewicz, Zygmunt Krauze, Janusz Kondratiuk, Urszula Sipińska, Janusz Zaorski, Grażyna Szapołowska, Tomasz Gudzowaty, Krzysztof Włodarczyk. Zmarli natomiast: Kornel Ujejski, Stanisław Dąbek, Stanisław Grzmot-Skotnicki, Wiktor Sadecki, Czesław Petelski, Eligiusz Lasota, Marcin Wrona, Hubert Czuma, Jerzy Targalski oraz Piotr Marczewski.
1410 - Wielka wojna z zakonem krzyżackim: wojska Polski i Litwy zakończyły nieudane oblężenie Malborka.
1551 - W Fontainebleau urodził się Henryk de Valoise, pierwszy elekcyjny król polski, od 1574 r. król Francji jako Henryk III.
1620 - Pod Cecorą wojska polskie, dowodzone przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego, poniosły klęskę w bitwie z Turkami.
1657 - W Welawie zawarty został układ pomiędzy Rzeczpospolitą i elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem, zwalniający go od polskiej zwierzchności lennej.
1752 – Odbyła się ponowna konsekracja ołtarza głównego katedry we Fromborku, który był konsekrowany pierwotnie 10. maja 1751 roku (wykonany został w roku 1750 w pracowni rzeźbiarskiej w Dębniku); wówczas ołtarz nie był jeszcze kompletny, pozbawiony obrazów i rzeźb, dlatego został powtórnie konsekrowany w 1752 r., o czym świadczy inskrypcja na nim umieszczona.
1797 - W Grodnie urodził się January Suchodolski, malarz, oficer, uczestnik Powstania Listopadowego.
1863 - Powstanie Styczniowe: W Warszawie przeprowadzono nieudany zamach na carskiego namiestnika Królestwa Polskiego gen. Fiodora Berga.
1892 - W Kursku urodził się Jan Piekałkiewicz, ekonomista, działacz Stronnictwa Ludowego; od 1942 r. Delegat Rządu RP na Kraj; aresztowany i zamordowany przez Niemców w 1943 r.
1897 - W Pawłowie koło Lwowa zmarł Kornel Ujejski, poeta.
1904 - W Leszczynach, obecnie dzielnica Bielsko-Białej, urodził się Paweł Finder, działacz komunistyczny, członek KPP; sekretarz KC PPR w latach 1942-1943; aresztowany i rozstrzelany przez Niemców w lipcu 1944 r.
1931 - Premiera filmu „Dziesięciu z Pawiaka” w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego.
1934 - Premiera filmu „Czy Lucyna to dziewczyna?” w reżyserii Juliusza Gardana.
1935 - W Kałudze zmarł Konstanty Ciołkowski, rosyjski wynalazca, uczony, prowadzący badania m. in. w dziedzinie aerodynamiki; syn polskiego zesłańca.
1938 - W Warszawie urodził się Zygmunt Krauze, kompozytor, pianista.
1939 - Kampania polska: Zwycięska szarża całego 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich pod Wólką Węglową; była to jedna z ostatnich wielkich szarż w historii kawalerii, a ostatnia wykonana z udziałem całego pułku kawalerii. Świadkiem polskiego ataku był włoski korespondent wojenny, Mario Appelius, który opisał go w sposób następujący: „Nagle bohaterski zespół kawalerzystów w sile około paruset koni wyłonił się w galopie z zarośli. Nacierali oni, mając w środku rozwinięty sztandar... Wszystkie niemieckie karabiny maszynowe umilkły, a tylko działa strzelały. Ich ogień stworzył zaporę ogniową na przestrzeni 300. metrów przed liniami niemieckimi. Polscy kawalerzyści nacierali całym pędem, jak na średniowiecznych obrazach! Na czele wszystkich galopował dowódca z podniesioną szablą. Widać było, jak malała odległość pomiędzy grupą polskich kawalerzystów a ścianą niemieckiego ognia. Szaleństwem było kontynuować tę szarżę na spotkanie śmierci. A jednak Polacy przeszli!”.
1939 - Kampania polska: Padła Kępa Oksywska. Dowódca Lądowej Obrony Wybrzeża płk Stanisław Dąbek popełnił samobójstwo.
1939 - Kampania polska: W wyniku ran odniesionych w bitwie nad Bzurą zmarł gen. Stanisław Grzmot-Skotnicki, dowódca Grupy Operacyjnej „Czersk”.
1939 – Kampania polska: Polscy saperzy wysadzili w powietrze ułatwiającą celowanie niemieckiej artylerii latarnię morską na Helu.
1939 - Armia Czerwona zajęła przejściowo Wilno; w październiku miasto wraz z okręgiem zostało przekazane przez władze sowieckie Litwie.
1939 – II. wojna światowa: Triumfalny wjazd Adolfa Hitlera do Gdańska.
1940 - W czasie wielkiej obławy w Warszawie Niemcy aresztowali ponad 2 tys. mężczyzn; wśród nich znalazł się rotm. Witold Pilecki, który dobrowolnie dał się zatrzymać, aby dotrzeć do KL Auschwitz w celu zebrania informacji na temat obozu i utworzenia w nim organizacji konspiracyjnej. W czasie tej samej łapanki został aresztowany Władysław Bartoszewski.
1943 - W Ak-Bułak na terenie Kazachstanu urodził się Janusz Kondratiuk, reżyser, autor m.in. filmu „Dziewczyny do wzięcia”.
1943 - W nocy z 19. na 20. września z oflagu w Doessel koło Warburga, podziemnym tunelem, uciekło 47. polskich żołnierzy; 37. z nich zostało przez Niemców schwytanych i zamordowanych.
1944 – Powstanie Warszawskie: Ciężkie walki na Czerniakowie.
1947 - W Poznaniu urodziła się Urszula Sipińska, piosenkarka, kompozytorka; wykonawczyni piosenek „Są takie dni w tygodniu”, „Weselne dzieci” i „Cudownych rodziców mam”.
1947 - W Warszawie urodził się Janusz Zaorski, reżyser, scenarzysta, producent filmowy; w latach 1991-1993 prezes Komitetu do spraw Radia i Telewizji; twórca filmów „Matka Królów”, „Jezioro Bodeńskie”, „Piłkarski poker”.
1948 - W byłym majątku Potulickich w Oborach pod Warszawą otwarty został Dom Pracy Twórczej.
1953 - W Bydgoszczy urodziła się Grażyna Szapołowska, aktorka, przez wiele lat związana z Teatrem Narodowym w Warszawie; znana z ról w filmach „Lata dwudzieste lata trzydzieste”, „Krótki film o miłości”, „Kroniki domowe”, „Pan Tadeusz”.
1953 - W fabryce na Żeraniu wyprodukowano pierwszy polski silnik do samochodu FSO Warszawa M-20.
1963 - Zniesiono zarządzoną po wybuchu w mieście epidemii czarnej ospy blokadę Wrocławia.
1965 - W Poznaniu odsłonięto Pomnik Powstańców Wielkopolskich.
1966 - Premiera filmu „Piekło i niebo” w reżyserii Stanisława Różewicza.
1968 - W Częstochowie urodził się Paweł Łukaszewski, kompozytor, organizator życia muzycznego.
1971 - W Warszawie urodził się Tomasz Gudzowaty, fotograf, wielokrotny laureat międzynarodowych nagród World Press Photo.
1980 - Premiera filmu „Constans” w reżyserii Krzysztofa Zanussiego.
1980 - Premiera filmu „Spokój” w reżyserii Krzysztofa Kieślowskiego.
1981 - W Warszawie urodził się Krzysztof Włodarczyk, „Diablo”, bokser, były mistrz świata organizacji WBC i IBF w kategorii junior ciężkiej.
1987 - W Warszawie zmarł Wiktor Sadecki, aktor, związany m.in. z Teatrem im. Juliusza Słowackiego w Krakowie oraz Starym Teatrem; wystąpił w filmach „Wodzirej”, „Lata dwudzieste lata trzydzieste”, a także w serialach „Janosik”, „Królowa Bona” i „Chłopi”.
1988 - Dymisja rządu Zbigniewa Messnera.
1989 – W Warszawie podpisano umowy między Polską a Wspólnotami Europejskimi w sprawie handlu oraz współpracy gospodarczej.
1993 - Odbyły się wybory parlamentarne. Wyniki wyborów do Sejmu: SLD 20,41 proc., PSL 15,4 proc., UD 10,59 proc., UP 7,28 proc., KPN 5,77 proc., BBWR 5,41 proc. W Senacie SLD zdobył 37 miejsc, PSL 36, NSZZ „Solidarność” 9, UD 4, UP 2, BBWR 2, KLD i PC po jednym miejscu; po cztery mandaty senatorskie uzyskali kandydaci innych komitetów oraz kandydaci niezależni. Frekwencja: 52,08 proc.
1996 - W Warszawie zmarł Czesław Petelski, reżyser, scenarzysta; wspólnie z żoną Ewą Petelską autor filmów „Kamienne tablice”, „Bołdyn”, „Urodziny młodego warszawiaka”, „Kopernik”, „Jarzębina czerwona”, „Drewniany różaniec”, „Ogniomistrz Kaleń” i „Kamienne niebo”.
2001 - Zmarł Eligiusz Lasota, dziennikarz, redaktor naczelny tygodnika „Po prostu” w latach 1953-1957.
2003 - Premiera filmu „Stara baśń. Kiedy Słońce było bogiem” w reżyserii Jerzego Hoffmana.
2014 - Premiera filmu „Miasto 44” w reżyserii Jana Komasy.
2014 – W Bydgoszczy otwarto halę sportową Artego Arena.
2015 - W Gdyni zmarł reżyser filmowy Marcin Wrona, twórca m.in. filmu „Chrzest”.
2019 – W Warszawie zmarł ks. Hubert Czuma SJ, katecheta i działacz opozycyjny, duszpasterz radomskiej NSZZ „Solidarność”.
2021 – W Warszawie zmarł Jerzy Targalski, ps. Józef Darski, historyk, politolog, orientalista, działacz Komitetu Obrony Robotników oraz „Solidarności”, współpracownik Radia Wolna Europa i paryskiej „Kultury”, współautor serii książek „Resortowe dzieci”. W 2020 r. został odznaczony Krzyżem Wolności i Solidarności oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
2022 – W Łodzi zmarł Piotr Marczewski, kompozytor, pianista, dyrygent, autor muzyki rozrywkowej, teatralnej, telewizyjnej i filmowej do takich obrazów jak „Znachor”, „Daleko od szosy”, „Kariera Nikodema Dyzmy”, „Między ustami a brzegiem pucharu”, „Trędowata” i „Przygody Kota Filemona”.
źródło: PAP